Op de gevel van Groenmarktkerk prijkt in gouden letters de tekst ‘Laudate Dominum in sanctis ejus’. Prijs de Heer in zijn heiligdom.
Voor de Groenmarktkerk breekt met die overgang een nieuw hoofdstuk aan. Maar alle daarbij horende plannen om de kerkfunctie te behouden en tegelijk een open ontmoetingsplek voor de stad te creëren, passen in de lange geschiedenis van het gebouw. De Groenmarktkerk heeft een stevige traditie als open kerk. Een thuis voor vaste bezoekers en een plek om je even te verwonderen voor toevallige voorbijgangers.
Geroemd gebouw
De Groenmarktkerk is als rijksmonument niet meer weg te denken is uit het Haarlemse stadsgezicht en de vele verschillende namen verraden een rijke geschiedenis: Paterskerk, Groenmarktkerk, Antoniuskerk en, zoals de kerk oorspronkelijk werd genoemd, Heilige Antonius van Paduakerk. Het gebouw wordt geroemd om de mooie akoestiek, het on-Hollandse interieur, de zeldzame dubbele galerijen, de prachtige klanken van het Adema-orgel, en niet in de laatste plaats om de rol die de kerkgemeenschap altijd heeft gehad in het omzien naar de stadsgenoten in nood.
In de loop van tijd zijn er flinke veranderingen aan het kerkgebouw doorgevoerd. Waarbij er altijd rekening werd gehouden met de rijke historie en doeleinden. Wat de Groenmarktkerk zo kenmerkend maakt, zal daarom ook altijd behouden blijven, maar met nieuwe accenten die passend zijn bij de tijdsgeest.
Geschiedenis in vogelvlucht
Het was de Franciscaanse pater Petrus Nicolaas Preyer, die in 1838 naar Haarlem kwam, die het voortouw nam voor de bouw van de Groenmarktkerk. Hij was, blijkens de historische bronnen, nogal een karakter – maar wie daar meer over wil weten, is van harte welkom bij een van de rondleidingen door het gebouw. Preyer kwam als pastoor terecht in schuilkerkje ’t Klokhuys, in een periode waarin het de katholieken net weer was toegestaan om hun geloof in het openbaar te belijden.
De bouw verliep redelijk vlot, al moesten de bouwplannen tussentijds nog wel ingrijpend worden aangepast. Op last van de Nederlandse overheid moest het gebouw namelijk plek bieden aan 2.000 bezoekers (die overigens niet allemaal een zitplaats hoefden te hebben). Waarschijnlijk was dat om wildgroei te voorkomen aan allemaal nieuwe kerken. De oplossing werd gevonden in galerijen, waar flink wat staanplaatsen zouden kunnen worden gerealiseerd. Op 23 oktober 1844 werd de nieuwe kerk mét galerijen feestelijk ingewijd. Tegenwoordig is de Groenmarktkerk een van de weinige nog bestaande galerijkerken.
De kerk kreeg een Franciscaanse signatuur, maar werd toegewijd aan Antonius van Padua en niet aan Franciscus van Assisi. De precieze overweging is onbekend, maar het schijnt dat de parochianen Franciscus wat te streng vonden, en in Antonius – als volgeling van Franciscus – een gemoedelijker patroon zagen.
De directe betrokkenheid van de Franciscaanse paters (de zogeheten ‘minderbroeders’) duurde tot 1984. Hun taken werden daarna door de lokale gemeenschap zelf overgenomen.
In de tussenliggende tijd had het gebouw diverse ronden van verbouwing en renovatie ondergaan. Zo was de tweede galerij langs de zijgevels doorgetrokken, was er een nieuw orgel geïnstalleerd, waren altaar en zijaltaren aangepast, werd een preekstoel met fraai houtsnijwerk geplaatst, werd de sacristie uitgebouwd en van een kelder voorzien, en werden de zijdeuren in de voorgevel verder uiteen geplaatst om ruimte te maken voor de Antoniuskapel en doopkapel. Kort na de Tweede Wereldoorlog kwamen er nieuwe kerkklokken. De oorspronkelijke waren in de oorlog door de bezetter opgeëist om omgesmolten te worden.
Nieuw hoofdstuk
De parochie was – in navolging van de missie van Antonius van Padua – altijd zeer begaan met sociale en vredesinitiatieven, en niet wars van vernieuwing en samenwerking met andere kerken. Door krimp werd besloten de Groenmarktkerk af te stoten en door te gaan als gemeenschap. Op 31 december 2022 hield de Groenmarktgemeenschap haar afscheidsviering. Korte tijd later mocht re:connect de kerk te gebruiken en in januari 2025 werden zij officieel eigenaar van het gebouw. In een nieuw jasje – voortbordurend op de schouders van het kerkelijk en gebedswerk – de voortzetting van het doel dat het gebouw vanaf het begin heeft gehad. Laudate Dominum in sanctis ejus!